C z ę ś ć II

Dane lecznictwa stacjonarnego (źródło: Instytut Psychiatrii i Neurologii w Warszawie)

I. Sytuacja epidemiologiczna na terenie województwa dolnośląskiego

Dane statystyczne lecznictwa obejmują pacjentów placówek psychiatrycznych, w tym leczonych w specjalistycznych placówkach dla uzależnionych od substancji psychoaktywnych. Pozwalają one, z pewnymi zastrzeżeniami, na śledzenie trendów w ilościowym rozwoju zjawiska.

Dane za 2001 r. przedstawione zostaną na tle danych z lat 1997–2000, a także, z lat wcześniejszych. Do oceny trendów epidemiologicznych posłużą tu dwa wskaźniki. Pierwszy, to liczba osób przyjętych do leczenia w danym roku obejmująca wszystkie osoby, które podjęły leczenie w danym roku w którejś z placówek, niezależnie od tego, czy je w danym roku zakończyły, czy też kontynuowały w następnym roku. Drugim wskaźnikiem jest liczba pacjentów pierwszorazowych, definiowanych jako osoby, które w danym roku po raz pierwszy w życiu podjęły leczenie w placówce stacjonarnej. Ten drugi wskaźnik jest w pewnym sensie czulszym narzędziem, bowiem odzwierciedla zmiany w narastaniu liczby nowych przypadków.

Analizę danych rozpocznijmy od wskaźnika przyjętych w danym roku. W 2001 r. przyjęto do lecznictwa stacjonarnego 9096 osób. Oznacza to wzrost o 6% w stosunku do 2000 r., kiedy to przyjęto 8590 osób. Wzrost między 2000 i 1999 r. był znacznie większy, bo 25% (tabela 1) Pamiętając o niepełnej porównywalności danych z lat poprzednich trzeba wskazać na kontynuację trendu wzrostowego trwającego od początku lat dziewięćdziesiątych (wykresy 1 i 2) Wskaźnik przyjętych do lecznictwa stacjonarnego liczony na 100 tys. mieszkańców wzrastał każdego roku. Warto jednak podkreślić, że tempo wzrostu w 2001 r. znacznie osłabło, chociaż dane z roku 2000 wcale tego nie zapowiadały.

Nieco inny obraz otrzymujemy, gdy analizujemy przyjęcia pierwszorazowe (tabela 2). W początkach lat dziewięćdziesiątych udział pacjentów pierwszorazowych wśród przyjętych ogółem malał z 45% w 1990 r. do 40% w 1993 r. W latach 1994–1996 odsetek pacjentów pierwszorazowych utrzymywał się na stałym poziomie 41–42%. Oznacza to, że tempo wzrostu liczby nowych przypadków było takie samo jak tempo wzrostu wszystkich leczonych. Dane za 1997 przyniosły wzrost odsetka przyjęć pierwszorazowych do poziomu blisko 46%. W następnych latach także obserwujemy wzrost, w 1998 r. odsetek ten wyniósł 51,1%, a 1999–59,2%. W 2000 r. nastąpiło zahamowania wzrostu odsetka pacjentów pierwszorazowych na poziomie 59,1%. W 2001 r. udział pacjentów leczących się pierwszy raz w życiu znowu wzrósł. Warto zauważyć, że już od 1998 r. ponad połowa pacjentów zgłaszających się do leczenia stacjonarnego zrobiła to po raz pierwszy w życiu. Ożywienie tendencji wzrostowej przyjęć pierwszorazowych sygnalizować może wzrost rozpowszechnienia problemu w populacji. Może też wynikać ze zwiększonej dostępności leczenia lub nasilenia działań represyjnych. Trzeba pamiętać, że pod koniec 2000 roku uchwalono nowelizację ustawy o przeciwdziałaniu narkomanii wprowadzającą karanie za posiadanie każdej ilości narkotyku, także w sytuacji gdy służy on zaspokojeniu tylko własnych potrzeb.

Podsumowanie tabel i wykresów zamieszczonych poniżej

Struktura płci osób przyjętych od leczenia stacjonarnego od wielu lat była względnie stała. W latach 1997–2000 obserwujemy bardzo słaby trend wzrostowy odsetka mężczyzn i co się z tym wiąże spadek odsetka kobiet. Jak wynika z danych zawartych w tabeli 4. kobiety stanowiły w 2000 r. ok. 22% pacjentów leczonych stacjonarnie, podczas gdy jeszcze w 1997 r. – 26%. W 2001 roku odnotować trzeba odwrócenie się tej tendencji, odsetek kobiet wzrósł do poziomu 23%.

Znacznie większe zmiany obserwuje się natomiast w strukturze wieku (tabela 5, wykres 5). Polegają one na konsekwentnym wzroście odsetka osób w wieku 16–24 lat i spadku odsetków z grup 25–34 lata. Jeszcze w 1997 r. odsetek pacjentów w wieku 16–24 lata kształtował się na poziomie 40%, w 2001 r. wynosił już 57%. Proporcje najmłodszych, tj. do 15 roku życia i najstarszych tj. powyżej 45 roku życia są względnie stałe. Te pierwsze wynoszą 3–4%, te drugie 7–8%.

Zwiększanie się proporcji osób z młodszych grup wiekowych jest kolejnym sygnałem narastania fali zjawiska. Stały, stosunkowo niewielki, odsetek osób poniżej 15 roku życia nie potwierdza potocznych sądów o epidemii narkomanii wśród dzieci.

Dane o typach nadużywanych środków według płci zawarte w tabeli 6. ujawniają istotne różnice we wzorach używania substancji przez mężczyzn i kobiety. Wśród mężczyzn notuje się większe odsetki nadużywających opiaty, konopie indyjskie, substancje wziewne. Wśród kobiet wielokrotnie wyższe są odsetki używających leków uspokajających i nasennych. Podobne odsetki wśród przedstawicieli obu płci pojawiają się przy kokainie, amfetaminie i halucynogenach.

W 2001 r. w stosunku do poprzedniego roku struktura rozpoznań według płci nie uległ większym zmianom. Wśród mężczyzn nieznacznie zwiększył się odsetek nadużywających opiatów podczas gdy wśród kobiet spadł. Natomiast wrósł u tych ostatnich odsetek używających substancji mieszanych i innych. Warto też zwrócić uwagę na osoby z problemem kokainy, chociaż jest ich bardzo niewiele. Za praktycznie cały spadek odsetka osób nadużywających kokainy odpowiedzialni są mężczyźni. Wśród kobiet odsetek kokainistek nie uległ zmianie.

Na wzór używania narkotyków silny wpływ ma też wiek (tabela 7). Dla najmłodszych charakterystyczne są substancje wziewne, 23% pacjentów w wieku do 15 lat trafiło do leczenia z powodu tych środków. W grupie 16–19 lat substancje wziewne występują już tylko u 5% pacjentów, bardziej widoczne natomiast stają się opiaty – 38%. Środki z tej grupy wyraźnie dominują w kolejnych grupach wiekowych, aż do 39 roku życia. Począwszy od grupy wiekowej 40–44 lata najliczniejsza frakcja ma problem z lekami uspokajającymi i nasennymi (29%). U pacjentów w wieku 40 lat i więcej udział osób nadużywających leków uspokajających i nasennych przekracza połowę (53%). Amfetamina w największym odsetku pojawia się wśród osób w wieku 16–19 lat (9%), zaś halucynogeny w grupie najmłodszych, tj. do 15 lat (2%), chociaż w grupie 16–19 lat (1%) też zdarzają się nieco częściej niż w pozostałych grupach.

Porównując strukturę rozpoznań według wieku z 2001 r. ze strukturą z lat 1998–2000 trzeba odnotować jedną wyraźną zmianę. Polega ona na spadku odsetka nadużywających substancji wziewnych w najmłodszej grupie z 64% do 23%. Wzrosły w tej grupie wieku wszystkie inne rozpoznania, przy czym najbardziej problem opiatów (z 7% w 1998 roku do 20% w 2001 roku) oraz substancji z kategorii inne i mieszane (z 21% w 1998 r. do 43% w 2001 roku).

Podobnie jak w latach ubiegłych w 2000 r. utrzymuje się silne zróżnicowanie terytorialne rozpowszechnienia narkomanii. Jak wynika z danych zgromadzonych w tabeli 8. i na wykresie 6. odnotować trzeba znaczną rozpiętość między wskaźnikami przyjętych do lecznictwa stacjonarnego na 100 tys. mieszkańców dla województwa o najwyższym rozpowszechnieniu (Lubuskie – 75,2) i dla województwa o najniższym rozpowszechnieniu (Małopolskie – 5,9). Trzeba przypomnieć, że dane przedstawione w tabeli pogrupowano według miejsca zamieszkania pacjentów, a nie miejsca ich leczenia, zaś dostępność leczenia stacjonarnego jest w całym kraju podobna ze względu na brak rejonizacji. Do województw najbardziej zagrożonych oprócz Lubuskiego należą: Dolnośląskie (45,0), Mazowieckie (44,0), Warmińsko- -Mazurskie (38,9) i Zachodniopomorskie (34,0). Wszystkie one z wyjątkiem Mazowieckiego położone są w zachodniej, bądź północnej części kraju. W pozostałych województwach wskaźniki są niższe niż wskaźnik ogólnopolski. W liczbach bezwzględnych najliczniej reprezentowane są województwa Mazowieckie (2235 osób) i Dolnośląskie (1337 osób), co wynika nie tylko z nasilenia zjawiska, ale także z wielkości tych województw mierzonej liczbą mieszkańców.

Dane zawarte w przedostatniej kolumnie tabeli 8. i na wykresie 7. pozwalają na ocenę skali zmian wskaźników w poszczególnych województwach między 2000 r. i 2001 r. Wzrost wskaźnika ogólnopolskiego nie oznacza, że we wszystkich województwach przybyło narkomanów. Sytuacja pod tym względem jest silnie zróżnicowana. Wzrost nastąpił w większości, bo w 10 województwach, przy czym w niektórych był on znacznie większy od średniej ogólnokrajowej. Z największym wzrostem mamy do czynienia w województwach Wielkopolskim (23%), Łódzkim (21%), Mazowieckim (15%), Świętokrzyskim (14%) i Lubuskim (13%). Spadek wskaźnika pojawił w 5 województwach – najsilniejszy był w Podkarpackim i w Małopolskim.

Warto zauważyć, że wśród siedmiu województw, w których nastąpił wzrost silniejszy niż średnio w kraju znalazły się cztery, które odznaczały się w 2000 r. wskaźnikami niższymi niż średnia krajowa. Jednocześnie silne wzrosty nastąpiły także w niektórych województwie o wskaźnikach szczególnie wysokich w 2000 roku, takich jak Mazowiecki, czy Lubuskie. Mamy zatem do czynienia z dwoma przeciwstawnymi tendencjami: jednej – polegającej na wyrównywaniu się poziomów rozpowszechnienia oraz drugiej – do wzrostu zróżnicowania. Najbliższa przyszłość powinna pokazać, która z nich okaże się dominująca. Trzeba jednak podkreślić, że z najwyższą skalą wzrostu mamy do czynienia w województwach o stosunkowo niskich wskaźnikach tj. Wielkopolskim i Łódzkim.

Okazji do prześledzenia zmian długoterminowych dostarczają dane zawarte w ostatniej kolumnie tabeli 8. i na wykresie 8. Obrazują one poziom wzrostu we wskaźnikach policzonych dla poszczególnych województw między 1990 r. i 2000 r. Dane za 1990 r. zostały przeliczone na układ nowego podziału administracyjnego kraju obowiązujący od 1999 r. Zabieg taki pozwala śledzić sytuację epidemiologiczna na terenach, które weszły w skład nowych województw. Dzięki temu możemy dostarczyć władzom wojewódzkim danych do lepszego rozumienia i przewidywania rozwoju sytuacji na ich terenie. Porównanie zmian w ostatnich jedenastu latach w poszczególnych województwach wskazuje na znaczne zróżnicowanie. Przy wzroście średnim dla całego kraju na poziomie 325%, z jednej strony spotykamy województwa gdzie wzrost był ponad blisko sześciokrotny (Mazowieckie – 582%, Lubuskie – 570%), z drugie gdzie liczba pacjentów nawet jeszcze się nie podwoiła (Podlaskie – 179%, Śląskie – 187%, Podkarpackie – 192%). Generalnie mniejszy wzrost notujemy w województwach o znikomym obecnie nasileniu zjawiska, ale nie jest to reguła bezwyjątkowa. Przykładami odstępstw od niej może być Województwo Łódzkie, gdzie wskaźnik wzrósł silniej niż średnio w kraju, a jednak nadal utrzymuje się na stosunkowo niskim poziomie – niższym niż średnia ogólnopolska. Z drugiej strony w Województwie Dolnośląskim mamy do czynienia ze wskaźnikiem znacznie przekraczającym średnią dla kraju, a wzrost wskaźnika w ostatnich 11 latach był niższy, niż w całej Polsce. Przykłady te pokazują, że o poziomie zagrożenia epidemiologicznego decyduje nie tylko rozwój sytuacji w obecnej dekadzie, ale także to, co działo się w latach wcześniejszych.

Zróżnicowaniu terytorialnemu podlega nie tylko wskaźnik przyjętych do leczenia, ale także wskaźnik przyjęć pierwszorazowych, a także wskaźniki struktury demograficznej przyjmowanych do leczenia. Jak wynika z danych zgromadzonych w tabeli 9. i zobrazowanych na wykresie 9. najwyższymi wskaźnikami przyjęć pierwszorazowych na 100 tys. mieszkańców charakteryzują się województwa: Lubuskie (48,3), Mazowieckie (31,7), Warmińsko-Mazurskie (23,7), Dolnośląskie (23,1) oraz Zachodniopomorskie (19,8), czyli województwa gdzie także wskaźniki przyjętych ogółem były najwyższe. Wprawdzie rozkład wskaźników przyjęć pierwszorazowych nie odbiega zasadniczo od rozkładu przyjętych ogółem, to jednak jak przekonują dane z drugiej kolumny tabeli 10 odsetki pacjentów pierwszorazowych wśród wszystkich przyjętych nie są w poszczególnych województwach jednakowe. Najwyższy odsetek pojawia się w Województwie Mazowieckim (72,0%) a najniższy w Województwach Dolnośląskim (51,4%) i Małopolskim (51,6%). We wszystkich województwach już ponad połowa pacjentów, to pacjenci pierwszorazowi.

Znacznemu zróżnicowaniu podlega też dynamika przyjęć pierwszorazowych między 2000 r. i 2001 r. zaprezentowana w ostatniej kolumnie tabeli 9. Najsilniej wzrosła liczba pacjentów pierwszorazowych w Województwie Świętokrzyskim i Wielkopolskim – o 29% oraz Łódzkim – o 28%. W sumie wskaźnik ten uległ zwiększeniu w trzynastu województwach. W pozostałych trzech nastapił spadek – największy w Województwie Podkarpackim.

Dane z tabeli 10. obrazują zróżnicowanie terytorialne pod względem odsetka kobiet oraz odsetka osób niepełnoletnich wśród przyjętych do leczenia. Odsetki kobiet wahają się od 18% w Województwie Dolnośląskim do 51% w Województwie Świętokrzyskim. W porównaniu z 2000 rokiem większe odsetki kobiet pojawiły się w piętnastu województwach, tylko w jednym (Dolnośląskie) nastąpił spadek. Z największym wzrostem odsetka kobiet mamy do czynienia w województwie Świętokrzyskim. Największa frakcja niepełnoletnich występuje w województwie Opolskim (19%), a najmniejsza w Podkarpackim (5%). W sześciu województwach odsetki pacjentów w wieku do 18 lat wzrosły, w pozostałych dziesięciu spadły. Spadek nastąpił także na poziomie całego kraju z 13,9% do 12,8%. Największe wzrosty odsetków niepełnoletnich odnotować trzeba w województwach: Wielkopolskim, Małopolskim i Świętokrzyskim.

Podsumowując prezentacje danych za 2001 r. na tle danych z lat wcześniejszych trzeba wskazać na kontynuacje trendu wzrostowego zjawiska, chociaż o mniejszej dynamice. Szybszy wzrost wskaźnika przyjętych pierwszy raz w życiu niż przyjętych ogółem obserwowany w 2001 r. zdaje się jednak nadal wskazywać na narastanie problemu.

W obrazie zjawiska coraz większego znaczenia nabierają takie środki jak amfetamina i przetwory konopi. Równolegle do zwiększanie się rozmiarów problemu narkotyków rozumianych jako substancje nielegalne narasta problem leków uspokajających i nasennych.

Wzory używania substancji psychoaktywnych są silnie różnicowane przez płeć i wiek pacjentów. Dla kobiet charakterystyczne są leki uspokajające i nasenne. Dla najmłodszych substancje wziewne, dla najstarszych także leki uspokajające i nasenne. Pozostali to przede wszystkim użytkownicy opiatów.

Dystrybucja terytorialna zjawiska wyznacza trzy obszary szczególnie zwiększonego rozpowszechnienia – zachodnia część kraju, Województwo Warmińsko-Mazurskie i Województwo Mazowieckie. Na wyjątkową uwagę zasługuje Województwo Lubuskie, gdzie notuje się zdecydowanie najwyższe wskaźniki przyjętych ogółem i przyjętych pierwszy raz w życiu. Przedmiotem szczególnej uwagi powinny stać się też województwa Świętokrzyskie, Wielkopolskie i Łódzkie gdzie notuje się najsilniejszy wzrost tych wskaźników w czasie ostatniego roku. Na terenach tych zintensyfikowania wymagają programy pomocy – leczenie i redukcja szkód.

Dane z 2001 r., podobnie jak dane z lat 1997–2000, należy interpretować z dużą ostrożnością jako fragment trendu długoterminowego, ze względu na zmianę klasyfikacji chorób i przyczyn zgonów.

Tabela 1. Przyjęci do lecznictwa stacjonarnego w latach 1990–1996 z powodu uzależnienia od leków lub ich nadużywania (ICD IX: 304, 305.2-9) oraz w latach 1997–2001 z powodu zaburzeń psychicznych i zaburzeń zachowania spowodowanych używaniem substancji psychoaktywnych (ICD X: F11-F16, F18, F19)

Tabela 2. Przyjęci po raz pierwszy i przyjęci ogółem w latach 1990–1996 do lecznictwa stacjonarnego z powodu uzależnienia od leków lub ich nadużywania (ICD IX: 304, 305.2-9) oraz w latach 1997–2001 z powodu zaburzeń psychicznych i zaburzeń zachowania spowodowanych używaniem substancji psychoaktywnych (ICD X: F11-F16, F18, F19)

Tabela 3. Przyjęci do lecznictwa stacjonarnego w latach 1997–2001 z powodu zaburzeń psychicznych i zaburzeń zachowania spowodowanych używaniem substancji psychoaktywnych (ICD X: F11-F16, F18, F19) wg typu nadużywanej substancji

Tabela 4. Przyjęci do lecznictwa stacjonarnego w latach 1997–2001 z powodu zaburzeń psychicznych i zaburzeń zachowania spowodowanych używaniem substancji psychoaktywnych (ICD X: F11-F16, F18, F19) wg płci

Tabela 5. Przyjęci do lecznictwa stacjonarnego w latach 1997–2001 z powodu zaburzeń psychicznych i zaburzeń zachowania spowodowanych używaniem substancji psychoaktywnych (ICD X: F11-F16, F18, F19) wg wieku

Tabela 6. Przyjęci do lecznictwa stacjonarnego w latach 1998–2001 z powodu zaburzeń psychicznych i zaburzeń zachowania spowodowanych używaniem substancji psychoaktywnych (ICD X: F11-F16, F18, F19) wg płci i rodzaju przyjmowanej substancji (odsetki badanych)

Tabela 7. Przyjęci do lecznictwa stacjonarnego w latach 1998–2001 z powodu zaburzeń psychicznych i zaburzeń zachowania spowodowanych używaniem substancji psychoaktywnych (ICD X: F11-F16, F18, F19) wg wieku i typów używanych środków (odsetki badanych)

Tabela 8. Przyjęci do lecznictwa stacjonarnego w 2001 r. z powodu zaburzeń psychicznych i zaburzeń zachowania spowodowanych używaniem substancji psychoaktywnych (ICD X: F11-F16, F18, F19) wg województwa zamieszkania pacjenta

Tabela 9. Przyjęci po raz pierwszy raz w życiu do lecznictwa stacjonarnego w 2001 r. z powodu zaburzeń psychicznych i zaburzeń zachowania spowodowanych używaniem substancji psychoaktywnych (ICD X: F11-F16, F18, F19) wg województwa zamieszkania pacjenta

Tabela 10. Odsetki kobiet oraz osób w wieku do 18 lat wśród przyjętych do lecznictwa stacjonarnego w 2001 r. i 2000 r. z powodu zaburzeń psychicznych i zaburzeń zachowania spowodowanych używaniem substancji psychoaktywnych (ICD X: F11-F16, F18, F19) wg województwa zamieszkania pacjenta